ابوالمعالی جوینیابوالمعالی جوینی، از پیشوایان و دانشوران بزرگ شافعی ، معروف به امام الحرمین بود. ۱ - معرفی اجمالیعبدالملک بن عبدالله ابوالمعالی ملقب به ضیاء الدین، از پیشوایان و دانشوران بزرگ شافعی با مسلک اعتقادی اشعری بود. سال ولادت او را ۴۱۷ق.یا ۴۱۹ق. [۵]
الوافی بالوفیات، ج۶، ص۲۵۰.
در جوین سبزوار از نواحی نیشابور قدیم دانسته‌اند.پدرش ابومحمد جوینی نیز از دانشوران بزرگ مذهب شافعی و در تفسیر ، اصول و ادب چیره دست بود. [۹]
سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۴۶۹.
پدرش در تربیت او بسیار دقت داشت و به مادر او که کنیز بود، سفارش کرد که جز خودش کسی او را شیر ندهد. [۱۱]
البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۲۸.
ابوالمعالی علوم حدیث و فقه را از پدرش فراگرفت و سپس نزد قاضی حسین و ابوالقاسم اسکافی دانش آموخت و پیش از رسیدن به ۲۰ سالگی، صاحب کرسی تدریس پدر شد.او هنگام درگذشت پدرش ۲۰ ساله بود. [۱۴]
سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۴۶۹.
[۱۶]
الوفیات، ص۲۵۸.
از آن پس به بغداد عزیمت کرد و دیگر بار به نیشابور بازگشت.۱.۱ - امام الحرمینپس از اجرای فرمان سلطان طغرل سلجوقی برای لعن شیعیان و اشعریان و شافعیان بر منابر شهرها که به تحریک وزیرش عمید الملک کندری حنفی مذهب صورت گرفت، ابوالمعالی همراه دانشمندان شهرهای مختلف از جمله ابوالقاسم قشیری ، خراسان را معترضانه ترک کرد و به مکه و مدینه رفت و آن گاه کنار خانه خدا ساکن شد. او به مدت چهار سال در مکه کرسی تدریس و فتوا برپا کرد. در این مدت به مدینه نیز رفت و آمد داشت و از همین رو امام الحرمین خوانده شد [۱۸]
وفیات الاعیان، ج۳، ص۱۶۹.
۱.۲ - ممنوع شدن لعن اشعریه و شافعیهبا روی کار آمدن آلب ارسلان و وزیرش نظام الملک شافعی مذهب ، در سال ۴۵۶ق. لعن اشعریان و شافعیان ممنوع شد و دانشمندان معترض با احترام به خراسان بازگشتند [۲۱]
تاریخ الاسلام، ج۳۰، ص۲۸۵.
که از جمله آنان ابوالمعالی جوینی بود. نظام الملک مدرسه نظامیه نیشابور را برای تدریس او بنا نهاد و اموری چون امامت جمعه و ریاست اوقاف و زعامت مذهب شافعی و خطابه و وعظ را به وی سپرد. او به مدت ۳۰ سال بدون رقیب عهده دار آن امور بود. [۲۳]
سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۴۷۰.
[۲۴]
تاریخ الاسلام، ج۳۲، ص۲۳۰-۲۳۱.
۱.۳ - اجازه نقل حدیثابوالمعالی در نقل حدیث، از پدر و نیز استادش ابونعیم اصفهانی (م. ۴۶۰ق.) اجازه داشت. [۲۵]
تاریخ الاسلام، ج۳۲، ص۲۳۱-۲۳۲.
برخی او را به ضعف در حدیث متهم کرده‌اند.در مجلس درس او حدود ۳۰۰ فقیه شرکت داشتند. [۳۱]
البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۲۸.
از شاگردان نام آور او ابوحامد غزالی (م. ۵۰۵ق.) ، کیا الهراسی شافعی (م. ۵۰۴ق.) صاحب کتاب احکام القرآن و حاکم عمر النوقانی (م. ۵۴۸ق.) را می‌توان نام برد.۱.۴ - علمیتابوالمعالی در علوم مختلف از جمله اصول ، فقه ، کلام و ادب تبحر داشت و مناظره‌هایی معروف از او نقل شده است. [۳۴]
سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۴۷۰.
[۳۵]
البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۲۸.
در علم کلام ، آرای مخالف اجماع مسلمانان از او نقل شده است. ابن جوزی که خود از فرقه اهل حدیث و مخالف کلام است، سخنانی را با محتوای پشیمانی از پرداختن به علم کلام از او نقل کرده است.ابوالمعالی افزون بر توانایی در خطابه و وعظ و ادب، در فنون مختلف تالیفاتی داشته است، از جمله: اصول الدین ، البرهان فی اصول الفقه ، تلخیص التقریب ، الارشاد ، العقیدة النظامیه ، غیاث الامم ، مدارک العقول و النهایه. [۴۲]
البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۲۸.
۱.۵ - درگذشتابوالمعالی به سال ۴۷۸ق. در ۵۷ سالگی در شهر نیشابور درگذشت.او را در منزلش به خاک سپردند و پس از دو سال پیکرش را به قبرستان حسین، قبرستان خاندان طاهری، در نیشابور، کنار مقبره پدرش انتقال دادند. در روز مرگ او نیشابور غرق عزا شد و بازار و کلاس‌های درس تعطیل گشت. شاگردانش که حدود ۴۰۰ نفر بودند، پس از مرگ او، قلم و دوات و منبر وی را در مسجد جامع شهر به نشانه بی همتایی او شکستند و تا یک سال برایش عزاداری کردند. [۴۷]
تاریخ الاسلام، ج۳۲، ص۲۳۸.
در رثای وی، او را به «خورشید مشرق» تشبیه کردند.۲ - فهرست منابعالاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ الانساب: عبدالکریم السمعانی (م. ۵۶۲ق.) ، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. ۷۴۸ق.) ، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛ ذیل تاریخ بغداد: ابن النجار البغدادی (م. ۶۴۳ق.) ، به کوشش مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق؛ سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. ۷۴۸ق.) ، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛ شذرات الذهب: عبدالحی بن عماد (م. ۱۰۸۹ق.) ، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق؛ طبقات الشافعیة الکبری: تاج الدین السبکی (م. ۷۷۱ق.) ، به کوشش الطناحی و عبدالفتاح، هجر للطباعة و النشر، ۱۴۱۳ق؛ الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م. ۶۳۰ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق؛ الکنی و الالقاب: شیخ عباس القمی (م. ۱۳۵۹ق.) ، تهران، مکتبة الصدر، ۱۳۶۸ش؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ المنتظم: ابن جوزی (م. ۵۹۷ق.) ، به کوشش نعیم زرزور، بیروت، دار الکتاب العلمیه، ۱۴۱۲ق؛ الوافی بالوفیات: الصفدی (م. ۷۶۴ق.) ، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق؛ وفیات الاعیان: ابن خلکان (م. ۶۸۱ق.) ، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر؛ الوفیات: ابوالعباس احمد بن علی بن الخطیب (م. ۸۰۹ق.) ، به کوشش عادل نویهض، بیروت، دار الاقامة الجدیده، ۱۹۷۸م. ۳ - پانویس۴ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله« ابوالمعالی جوینی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱/۲۶. |